Home
Armiqtë e gjuhës shqipe dhe triumfi i saj
Lufta kundra gjuhës shqipe ka qenë e ashpër. Ky sulm ishte frontal dhe
në të gjitha nivelet dhe drejtimet të ndryshme. Fanatikë fetarë
ortodoks dhe mysliman injoronin gjuhën shqipe, filluan të ndryshonin
emrat e fshatrave ku banonin shqiptarët. Osmanët i quanin shqiptarët të
‘’pa fe’’ dhe të ‘’paudhë’’ priftërinjtë grekë quanin gjuhën shqipe
‘’gjuhë barbare’’.
Një ligj kundra gjuhës dhe kulturës shqipe ka lëshuar sulltani i
Perandoris Osmane më 31-5-1779, Abdul Hamiti i 2-te, ku përcaktonte
saktë marrja në mbrojtje nga ana e turqëve kultura dhe gjuha greke, dhe
duhet luftuar gjuha shqipe.
Ky dokument është nxjerrë nga arkivat greke dhe është botuar në gazetën ‘’Thesaloniki’’ më 14-8-1999.
Krahas atij vargu të pafund kryengritjesh të përgjakëshme, zuri fill
edhe një revolucion kulturor, i cili, ndonëse me pak i dhunës ishte
gjithësesi më dramatik.
Kultura e një populli cilësohet si mënyra e përgjithshme e jetesës dhe
e mendimit. Gjuhëtari i ndritur Sami Frashëri ka thënë; ‘’Gjuha është
gjëja e parë e përcaktimit të kombësis’’.
Dëshmia më e lashtë e ekzistencës së gjuhës shqipe nuk u shkrua mbi
pergame, pra në letër prej kallami, por mbi gurë të pavdekshëm nga
koha. Këtë na e vërteton Prof.Dhimitër Shuteriqi për gjetjen e një
fjale të vetme, të gdhendur në një mozaik të Liknidit, sot Ohri i
lashtë, që ka qenë kryeqyteti i fisit Ilir Dasheretëve. Është fjala
‘’GJON’’ dhe është shkruar dhe shqiptuar njësoj vetëm nga shqiptarët,
si në lashtësi dhe në kohën e sotme. Prof.Shuteriqi vure në dukje se
fjala e lashtë ‘’GJON’’ e zbuluar në Ohër, është shkruar me të gjitha
normat e njohura drejtshkrimore shqipe.
• Shqipja, gjuha që lindi gjuhët indo-evropiane
• Deshifrimi i gjuhës së lashtë etruske dëshmon se Etruskët ishin Ilirë!
Në vitin 879 pas e.r., ndeshet emri i qytetit të Krujës, në kështiellën
franceze të Shantilisë. Studiuesit kanë gjetur një dorshkrim, i cili në
faqen 153, përmban një tekst prej tetë rreshta me shkrim dore, është
një poemë e vogël në gjuhën shqipe.
Në Shqipëri, ashtu si në të gjithë botën e qytetëruar, greqishtia dhe
latinishtia u përdorën në të gjitha dokumentat e shkruara deri përpara
pushtimit osmano turk.
Dëshmia më e herëshme për ekzistencën e letërsisë shqipe është një
thënie e shkruar nga prifti dominikan francez Brohariti, arqipeshkvi i
Tivarit, më 1332, ai do thoshte ‘’Ndonëse arbërit kanë nji gjuhë
krejtësisht të ndryshme nga latinishtja, prapëseprap ata përdorin
shkronja latine në të gjitha librat’’. Kjo tregon se gjuha shqipe
përdorej gjerësisht dhe shkruhej me shkronja latine në fillim të
shekullit 14.
Shumica e dokumentave në gjuhën shqipe vërtet humbën përgjithmon, por
disa prej tyre arritën të mbijetojnë jashtë Shqipnis në arkivat dhe
muzetë e botës. Kështu i në vitin 1915 studiuesi rumun, Nikola Jorga
zbuloi në Bibliotekën Laurentine të Firencës një letër qarkore, të
shkruar më 1462 nga Pal Engjëlli(1416-1470), Arqipeshkvi katolik i
Durrësit. Teksi orgjinal thotë ‘’Unë të pagëzoj në emnin e Atit e
t’birit të Shpirtit të Shenjtë’’.
Libri më i vjetër është vepra e Gjon Buzukut, titulluat ‘’Meshari’’. Ai
përfundoi dhe u shtyp më 1555. Kopja e vetme ekzistuese u zbulua në
vitin 1740 nga arqipeshkvi shqiptar i Shkupit Gjon Kazazi. Më vonë
‘’Meshari’’ shkoi në Bibliotekën e Vadikamit, ku u rizbulua më 1909 nga
arbëreshi Pal Skiroi. Libri ka pasur 220 faqe dhe sot mungojnë 32 faqet
e para. Ky libër ishte shkruajtur me shkronja latine ku ishin shtuar
dhe 5 të tjera.
Të tjerë dokumenta për gjuhën shqipe kemi nga shume shqiptarë që me të shumtit ishin njërës të fesë.
Frank Bardhi(1606-1643), shërbeu si ipeshkvi i Sapës. Bardhi hartoi
fjalorin e parë në histori shqip-latinisht, që kishte 2544 fjalë shqipe
dhe 5.000 fjalë latine, dhe u botua në Romë më 1625.
Pjetër Bogdani(1625-1689), lindi në Prizeren, dhe u emërua fillimisht
ipeshkvi i Shkodrës dhe pastaj arqipeshkvi i Shkupit më 1667. Vepra e
tij ‘’E vërteta e pagabueshme e besimit Katolik’’ u botua disa herë në
Padovë dhe Venedik. Vdiq i sëmurë në Prizeren dhe dëshira e tij e
shprehur dikur u bë realitet. ‘’Ah, sikur të kisha një kandil të ndezur
e të ndriçoja atë tokë të varfër të Shqipnisë dhe të Serbisë, një pjesë
e madhe e secilës flet shqip’’.
Këto zbulime dëshmojnë që gjuha shqipe është shkruar më herët se librat historik që janë gjetur më vonë.
Për shekuj me rradhë turqit osman qëllimisht dhe sistematikisht kishin
përçarë popullsinë shqiptare në grupe rivalësh, armiqësive fetare dhe
zëvëndësimin e gjuhës amtare shqipe me gjuhë të huaja. Ndonëse
trashëgimia e panumër e poemave, baladave, përrallave dhe fjalëve të
urta ishin përcjellë gojarisht brez pas brezi, qeveria turke i kishte
ndaluar rreptësisht botimet në gjuhën shqipe. Kështu që shqiptarët
shkolloheshin në shkollat fetare që ishin në gjuhën turke, greke,
sllave, italiane, gjermane. Dhe ata që shkolloheshin nuk e dinin mirë
gjuhën e mëmës, shqipen. Fëmijët mysliman duhet të shkonin në shkollën
e Xhamis, ku mësonin turqisht, fëmijët të krishterë duhet të mësonin
greqisht.
Kështu në ato pak shkolla fillore në Shqipëri asnjëra nuk përdorte
gjuhën shqipe. Propagandistë të djallëzuar përpiqeshin të
shkombëtarizonin brezat e ardhëshëm të rinisë shqiptare. Gjuha shqipe
përdorej zakonisht në jetën e përditëshme, prandaj arriti të përcillej
nga brezi në brez.
Shkolla e parë e dokumentuar, në gjuhën shqipe u hap në Veljet të
Mirditës më 1632. Më pas në Pllanë, një fshat afër lumit Mat, më 1638,
në Troshan më 1639 dhe në qytetin e Shkodrës më 1698. Si mësues në to
ishin Gjon Shqiptari, Filip Shkodrani dhe Dhimitër Dhërmiu. Arsimi
katolik morri vrull të madh në Shkodër më 1855, kur u hap shkolla
‘’Françeskane’’ që më vonë do quhej ‘’Ilyrikum’’.
Këto shkolla katolike në Shqipërinë e veriut mbaheshin kryesisht me fonde Austriake.
Qëndra Kulturore Voskopojare(Moskopojë) ka luajtur një rol të madh në
kulturën shqiptare. Atje u themelua ‘’Akademia e Re’’ më 1744, kjo pati
një ndikim të fuqishëm në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe dhe
ndërgjegjies kombëtare shqiptare.
Mbas një lufte të madhe për jetësën e gjuhës shqipe dolën atdhetarët e
shquar shqiptar që shumë prej tyre u vranë nga armiqtë e gjuhës shqipe.
Teodhor Kavalioti(1718-1797) nga Voskopoja, në vitin 1770 botoi Fjalori
i gjuhës sllave-greke-shqipe, si dhe një studim shkencor të veçantë të
shqipes. Ai ishte drejtor i ‘’Akademisë së Re’’. Teodhor Kavalioti u
vra nga të dërguarit e Fanarit, rrugës për të sjellë shkronjat latine
shqipe të bëra prej plumbi, për shtypshkronjën ku do shtypeshin libra
në gjuhën shqipe.(shih filmin ‘’Udha e shkronjave’’)
Naum Veqilharxhi(1767-1846). Botoi në Bukurresht të Rumanisë më 1844
një abetare e quajtur ‘’EVETARI’’ një libër me tetë faqe, që më 1845 u
botua më i zgjeruar. Abetaret e Veqilharxhit u bënë qiriri i gjuhës
shqipe në rrethin e Korçës. Por kjo abetare ngjalli frikë tek kleri
ortodoksë grek, dhe me urdhër të Patriakut klerik të Stanbollit, e
helmuan Naum Veqilharxhin.
Kostandin Kristoforidhi(1827-1895), i lindur në Elbasan, u bë një nga
gjuhëtarët më të shquar të Shqipëris, duke fituar titullin ‘’Pishtar i
gjuhës Shqipe’’. Studimet e para i morri në Janinë, dhe më vonë në
Kolegjin Protestant në Maltë. Në Janinë u ftua që t’i jepte mësim në
shqip, Dr.Johan Fon Hanit, i cili, pas 40 vjet kërkimesh, do të bëhej
albanologu më i shquar shkencor në botë.
Kristoforidhi dha mësim në Maltë, Tunizi, Tiranë dhe Elbasan. Në
Stamboll më 1882, botoi dhe një abetare në shqip, të quajtut
‘’Alfavitar Shqip’’ në gegërisht dhe toskërisht.
Me rëndësi shumë të madhe është fjalori i shqipes me rreth 40.000 mijë
fjalë, të mbledhura dhe të klasifikuara për 20 vjet rresht.
Fjalori u botua në Athinë më 1904, pas vdekjes së Kostandin Kristoforidhit.
Për përhapjen e gjuhës shqipe, krerët bektashian shqiptar dolën më
haptazi, dhe kjo për shkak të përleshjeve të tyre me turqit e sektit
Suni.
Duke qenë se qeveria turke mbajti një qëndrim mjaftë armiqësor ndaj
përhapjes së letërsisë në gjuhën shqipe, është e kuptueshme që
angazhimi i pjestarëve të komunitetit musliman në këtë fushë ka qenë
fare i vogël.
Interesi i njerëzve për gjuhën shqipe urrit shumë, dhe brenda pak vitesh u botuan katër gramatika të mira shqipe.
Njëra u botua në Firencë nga Jeronin De Rada. Tjetra ishte Gramatika e
Gjuhës Shqipe në Greqisht, e botuar më 1882 nga Kostandin
Kristoforidhi. E treta ishte gramatika e Sami Frashërit e botuar në
Bukuresht më 1886, në shqip. Kurse më 1887, Pashko Vasa nga Shkodra
botoi në Londër një gramatike shqipe në gjuhën frënge.
Vërshimi i letërsisë kombëtare shqipe në vend sigurisht që inatosi qeverinë turke dhe kishën ortodokse greke.
Patriarku ortodoks grek lëshoi një mallkim mbi letërsinë shqipe dhe
kërcënoi me shkishërim të gjithë ata besimtarë që do të guxonin të
mësonin dhe lexonin në gjuhën shqipe.
Sulltani urdhëroi të gjitha postat doganore që të mos lejohej asnjë libër në gjuhën shqipe të futej në Shqipni.
Dy armiqtë historik kundra njëri-tjetrit, tani po bashkëpunonin me zell
për përndekjen dhe burgosjen e gjithkujt që kapej me libra të gjuhës
shqipe.
Në lëvizjen për gjuhën dhe shkollën shqipe, që u zhvillua në dhjetorin
e parë të shekullit 20, ndeshi në pengesa të vështira serjoze nga ana e
qeveritarëve turq ashtu edhe nga kleri reaksionar i dy besimeve.
Qeveritarët turq me dhunë dhe prifti e hoxha me propagandë demagogjike,
u përpoqën të përçanin popullin shqiptar dhe ta linin në errësirë.
Kështu kleri mysliman proturk në rrugë fetare, ndalonte besimtarët
mysliman të ndiqnin shkollat shqipe bashkë me të krishterët, me
pretekstin absurd se ‘’prishin besën’’. Nga ana tjetër priftër e
dhespotë grekë thonin se vetëm greqishtja është gjuha e perëndisë,
kurse shqipja është gjuhë ‘’shejtani’’ dhe, në këtë mënyrë përpiqeshin
të ndalonin përhapjen e gjuhës shqipe në shkolla, xhami, kisha e kudo.
Por kundër këtyre forcave armike të gjuhës shqipe dhe interesave
kombëtare, të turqëve dhe grekëve, u ngritën atdhetarët shqiptar. Ata u
vunë në krye të masave popullore dhe i dhanë hov lëvizjes për gjuhën
dhe shkollën shqipe.
Prijësit e Rilindjes Kombëtare e kishin kuptuar mirë se rruga drejtë
pavarsis shkonte drejt arsimit dhe shkollës shqipe. Hartimi i librave
dhe çelia e shkollës shqipe u bë problemi më i ngushëm. Qëllimi ishte
me zgjuar ndërgjegjien kombëtare dhe për të rritur vullnetin për të
luftuar për panvarsinë pastaj.
Vala antishqiptare ishte shtuar edhe më shumë rreth fqinjëve tanë mbas
formimit dhe programit të ‘’Lidhjes së Prizerenit’’. Lidhja kishte si
qëllim kryesor çeljen e shkollës shqipe, por me shkatarrimin e Lidhjes,
puna e pionierëve të parë të arsimit shqiptar u bë dhe më i vështirë.
Në Shkodër qytetarët mund të mësonin në shkollat e klerit katolik, të
cilat në sy të qeveritarëve turq, paraqiteshin si shkolla fetare.
Kështu shkollat fillore fetare katolike u bënë çerdhja e diturisë
arsimore shqipe, dhe Faik Konica pat mësuar në shkollën e jezuitëve të
Shkodrës.
Mësuesit shqiptar u bënë pararoja e nacionalizmit shqiptar, atëhere
qeveria turke morri frikë, dhe, pa u mbështetur në asnjë ligj, mori
masa të, rrepta duke presekutuar arsimtarët shqiptar.
Në Shqipnin e jugut përhapja e arsimit shqiptar kombëtar u pengua edhe
nga influenca shkataruese e propagandës greke. Pothuase të gjithë ata
që çelën shkolla shqipe në jug, ishin të fesë ortodokse. Qeveria greke
me anë të Patriakanës së Stambollit, ose ‘’Fanarit’’ kishin siguruar të
drejtën me çel shkolla për Kristianët. Për tu mësuar ortodoksëve të
Shqipëris vetëm gjuhën greke.
Qeveria greke, me anën të shoqatave arsimore të ndryshme, çeli me
qindra shkolla greke në Shqipërin Jugore, për të futur ndjenjën greke
në brezat e padjallëzuar shqiptar.
Shqiptarët e krishterë që nuk u përulën politikës së Greqis, u mallkuan dhe u luftuan me çdo mjet.
Mbas shumë botimesh fjaloresh, të cilët, shkollat myslimane kur bënin mësim në shqip i shkruanin me shkronja arabe.
Shkolla ortodokse greke përdornin në shqip shkronja greke. Dhe
atdhetarët klerik katolik dëshironin që gjuha shqipe të shkruhej me
shkronja latine.
Gjatë zhvillimit të letërsisë shqipe u hartuan disa alfabete të
ndryshme. Një nga më të fundit ishte ai i krijuar në Stanboll.
Megjithatë, mendimi i përgjithshëm ishte se shkronjat jolatine nuk
ishin aspak të pranueshme për prodhimin e letërsis shqipe dhe gjuhës
kombëtare shqipe. Për këtë arsye, shoqëria aktive dhe idealiste
‘’Bashkimi’’ në Manastir, thirri Kongresin e Parë të Përgjithshëm për
diskutimin e një alfabeti të njësuar. Një alfabet i njësuar do të ishte
fillimi i letërsisë mbarë shqiptare.
Më 14, nëntor të 1908, në Manastir u mblodh ‘’Kongresi i Manastirit’’ ose ‘’Kongresi i Alfabetit’’.
Në këtë Kongres ishin të pranishëm 150 delegatë, të ardhur nga të
gjitha anët e Shqipërisë, si dhe nga komunitetet shqiptare në Rumani,
Itali, Greqi, Turqi, Egjypt, Amerik etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh
Miht’ath Frashëri, i biri i Abdyl Frashërit. Mihtath Frashëri ishte në
atë kohë redaktor i dy revistave, që botoheshin në Selanik ‘’Liria’’
dhe ‘’Dituria’’. Sekretare e komosionit u zgjodh Parashqevi Qiriazi,
mësuese e shkollës së vashave në Korçë. Nënkryetar u zgjodh Grigori
Cilka, nga Korça si dhe 11 antarë të tjerë. Në atë Kongres merrnin
pjesë, shqiptar te fese myslimane, katolike, ortodoksë, protestant,
njerës të ditur, erdhën së bashku të bashkuar si vëllezër për një
qëllim të madh kombëtar.
Lufta kundra gjuhës shqipe ka qenë e ashpër. Ky sulm ishte frontal dhe
në të gjitha nivelet dhe drejtimet të ndryshme. Fanatikë fetarë
ortodoks dhe mysliman injoronin gjuhën shqipe, filluan të ndryshonin
emrat e fshatrave ku banonin shqiptarët. Osmanët i quanin shqiptarët të
‘’pa fe’’ dhe të ‘’paudhë’’ priftërinjtë grekë quanin gjuhën shqipe
‘’gjuhë barbare’’.
Një ligj kundra gjuhës dhe kulturës shqipe ka lëshuar sulltani i
Perandoris Osmane më 31-5-1779, Abdul Hamiti i 2-te, ku përcaktonte
saktë marrja në mbrojtje nga ana e turqëve kultura dhe gjuha greke, dhe
duhet luftuar gjuha shqipe.
Ky dokument është nxjerrë nga arkivat greke dhe është botuar në gazetën ‘’Thesaloniki’’ më 14-8-1999.
Krahas atij vargu të pafund kryengritjesh të përgjakëshme, zuri fill
edhe një revolucion kulturor, i cili, ndonëse me pak i dhunës ishte
gjithësesi më dramatik.
Kultura e një populli cilësohet si mënyra e përgjithshme e jetesës dhe
e mendimit. Gjuhëtari i ndritur Sami Frashëri ka thënë; ‘’Gjuha është
gjëja e parë e përcaktimit të kombësis’’.
Dëshmia më e lashtë e ekzistencës së gjuhës shqipe nuk u shkrua mbi
pergame, pra në letër prej kallami, por mbi gurë të pavdekshëm nga
koha. Këtë na e vërteton Prof.Dhimitër Shuteriqi për gjetjen e një
fjale të vetme, të gdhendur në një mozaik të Liknidit, sot Ohri i
lashtë, që ka qenë kryeqyteti i fisit Ilir Dasheretëve. Është fjala
‘’GJON’’ dhe është shkruar dhe shqiptuar njësoj vetëm nga shqiptarët,
si në lashtësi dhe në kohën e sotme. Prof.Shuteriqi vure në dukje se
fjala e lashtë ‘’GJON’’ e zbuluar në Ohër, është shkruar me të gjitha
normat e njohura drejtshkrimore shqipe.
• Shqipja, gjuha që lindi gjuhët indo-evropiane
• Deshifrimi i gjuhës së lashtë etruske dëshmon se Etruskët ishin Ilirë!
Në vitin 879 pas e.r., ndeshet emri i qytetit të Krujës, në kështiellën
franceze të Shantilisë. Studiuesit kanë gjetur një dorshkrim, i cili në
faqen 153, përmban një tekst prej tetë rreshta me shkrim dore, është
një poemë e vogël në gjuhën shqipe.
Në Shqipëri, ashtu si në të gjithë botën e qytetëruar, greqishtia dhe
latinishtia u përdorën në të gjitha dokumentat e shkruara deri përpara
pushtimit osmano turk.
Dëshmia më e herëshme për ekzistencën e letërsisë shqipe është një
thënie e shkruar nga prifti dominikan francez Brohariti, arqipeshkvi i
Tivarit, më 1332, ai do thoshte ‘’Ndonëse arbërit kanë nji gjuhë
krejtësisht të ndryshme nga latinishtja, prapëseprap ata përdorin
shkronja latine në të gjitha librat’’. Kjo tregon se gjuha shqipe
përdorej gjerësisht dhe shkruhej me shkronja latine në fillim të
shekullit 14.
Shumica e dokumentave në gjuhën shqipe vërtet humbën përgjithmon, por
disa prej tyre arritën të mbijetojnë jashtë Shqipnis në arkivat dhe
muzetë e botës. Kështu i në vitin 1915 studiuesi rumun, Nikola Jorga
zbuloi në Bibliotekën Laurentine të Firencës një letër qarkore, të
shkruar më 1462 nga Pal Engjëlli(1416-1470), Arqipeshkvi katolik i
Durrësit. Teksi orgjinal thotë ‘’Unë të pagëzoj në emnin e Atit e
t’birit të Shpirtit të Shenjtë’’.
Libri më i vjetër është vepra e Gjon Buzukut, titulluat ‘’Meshari’’. Ai
përfundoi dhe u shtyp më 1555. Kopja e vetme ekzistuese u zbulua në
vitin 1740 nga arqipeshkvi shqiptar i Shkupit Gjon Kazazi. Më vonë
‘’Meshari’’ shkoi në Bibliotekën e Vadikamit, ku u rizbulua më 1909 nga
arbëreshi Pal Skiroi. Libri ka pasur 220 faqe dhe sot mungojnë 32 faqet
e para. Ky libër ishte shkruajtur me shkronja latine ku ishin shtuar
dhe 5 të tjera.
Të tjerë dokumenta për gjuhën shqipe kemi nga shume shqiptarë që me të shumtit ishin njërës të fesë.
Frank Bardhi(1606-1643), shërbeu si ipeshkvi i Sapës. Bardhi hartoi
fjalorin e parë në histori shqip-latinisht, që kishte 2544 fjalë shqipe
dhe 5.000 fjalë latine, dhe u botua në Romë më 1625.
Pjetër Bogdani(1625-1689), lindi në Prizeren, dhe u emërua fillimisht
ipeshkvi i Shkodrës dhe pastaj arqipeshkvi i Shkupit më 1667. Vepra e
tij ‘’E vërteta e pagabueshme e besimit Katolik’’ u botua disa herë në
Padovë dhe Venedik. Vdiq i sëmurë në Prizeren dhe dëshira e tij e
shprehur dikur u bë realitet. ‘’Ah, sikur të kisha një kandil të ndezur
e të ndriçoja atë tokë të varfër të Shqipnisë dhe të Serbisë, një pjesë
e madhe e secilës flet shqip’’.
Këto zbulime dëshmojnë që gjuha shqipe është shkruar më herët se librat historik që janë gjetur më vonë.
Për shekuj me rradhë turqit osman qëllimisht dhe sistematikisht kishin
përçarë popullsinë shqiptare në grupe rivalësh, armiqësive fetare dhe
zëvëndësimin e gjuhës amtare shqipe me gjuhë të huaja. Ndonëse
trashëgimia e panumër e poemave, baladave, përrallave dhe fjalëve të
urta ishin përcjellë gojarisht brez pas brezi, qeveria turke i kishte
ndaluar rreptësisht botimet në gjuhën shqipe. Kështu që shqiptarët
shkolloheshin në shkollat fetare që ishin në gjuhën turke, greke,
sllave, italiane, gjermane. Dhe ata që shkolloheshin nuk e dinin mirë
gjuhën e mëmës, shqipen. Fëmijët mysliman duhet të shkonin në shkollën
e Xhamis, ku mësonin turqisht, fëmijët të krishterë duhet të mësonin
greqisht.
Kështu në ato pak shkolla fillore në Shqipëri asnjëra nuk përdorte
gjuhën shqipe. Propagandistë të djallëzuar përpiqeshin të
shkombëtarizonin brezat e ardhëshëm të rinisë shqiptare. Gjuha shqipe
përdorej zakonisht në jetën e përditëshme, prandaj arriti të përcillej
nga brezi në brez.
Shkolla e parë e dokumentuar, në gjuhën shqipe u hap në Veljet të
Mirditës më 1632. Më pas në Pllanë, një fshat afër lumit Mat, më 1638,
në Troshan më 1639 dhe në qytetin e Shkodrës më 1698. Si mësues në to
ishin Gjon Shqiptari, Filip Shkodrani dhe Dhimitër Dhërmiu. Arsimi
katolik morri vrull të madh në Shkodër më 1855, kur u hap shkolla
‘’Françeskane’’ që më vonë do quhej ‘’Ilyrikum’’.
Këto shkolla katolike në Shqipërinë e veriut mbaheshin kryesisht me fonde Austriake.
Qëndra Kulturore Voskopojare(Moskopojë) ka luajtur një rol të madh në
kulturën shqiptare. Atje u themelua ‘’Akademia e Re’’ më 1744, kjo pati
një ndikim të fuqishëm në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe dhe
ndërgjegjies kombëtare shqiptare.
Mbas një lufte të madhe për jetësën e gjuhës shqipe dolën atdhetarët e
shquar shqiptar që shumë prej tyre u vranë nga armiqtë e gjuhës shqipe.
Teodhor Kavalioti(1718-1797) nga Voskopoja, në vitin 1770 botoi Fjalori
i gjuhës sllave-greke-shqipe, si dhe një studim shkencor të veçantë të
shqipes. Ai ishte drejtor i ‘’Akademisë së Re’’. Teodhor Kavalioti u
vra nga të dërguarit e Fanarit, rrugës për të sjellë shkronjat latine
shqipe të bëra prej plumbi, për shtypshkronjën ku do shtypeshin libra
në gjuhën shqipe.(shih filmin ‘’Udha e shkronjave’’)
Naum Veqilharxhi(1767-1846). Botoi në Bukurresht të Rumanisë më 1844
një abetare e quajtur ‘’EVETARI’’ një libër me tetë faqe, që më 1845 u
botua më i zgjeruar. Abetaret e Veqilharxhit u bënë qiriri i gjuhës
shqipe në rrethin e Korçës. Por kjo abetare ngjalli frikë tek kleri
ortodoksë grek, dhe me urdhër të Patriakut klerik të Stanbollit, e
helmuan Naum Veqilharxhin.
Kostandin Kristoforidhi(1827-1895), i lindur në Elbasan, u bë një nga
gjuhëtarët më të shquar të Shqipëris, duke fituar titullin ‘’Pishtar i
gjuhës Shqipe’’. Studimet e para i morri në Janinë, dhe më vonë në
Kolegjin Protestant në Maltë. Në Janinë u ftua që t’i jepte mësim në
shqip, Dr.Johan Fon Hanit, i cili, pas 40 vjet kërkimesh, do të bëhej
albanologu më i shquar shkencor në botë.
Kristoforidhi dha mësim në Maltë, Tunizi, Tiranë dhe Elbasan. Në
Stamboll më 1882, botoi dhe një abetare në shqip, të quajtut
‘’Alfavitar Shqip’’ në gegërisht dhe toskërisht.
Me rëndësi shumë të madhe është fjalori i shqipes me rreth 40.000 mijë
fjalë, të mbledhura dhe të klasifikuara për 20 vjet rresht.
Fjalori u botua në Athinë më 1904, pas vdekjes së Kostandin Kristoforidhit.
Për përhapjen e gjuhës shqipe, krerët bektashian shqiptar dolën më
haptazi, dhe kjo për shkak të përleshjeve të tyre me turqit e sektit
Suni.
Duke qenë se qeveria turke mbajti një qëndrim mjaftë armiqësor ndaj
përhapjes së letërsisë në gjuhën shqipe, është e kuptueshme që
angazhimi i pjestarëve të komunitetit musliman në këtë fushë ka qenë
fare i vogël.
Interesi i njerëzve për gjuhën shqipe urrit shumë, dhe brenda pak vitesh u botuan katër gramatika të mira shqipe.
Njëra u botua në Firencë nga Jeronin De Rada. Tjetra ishte Gramatika e
Gjuhës Shqipe në Greqisht, e botuar më 1882 nga Kostandin
Kristoforidhi. E treta ishte gramatika e Sami Frashërit e botuar në
Bukuresht më 1886, në shqip. Kurse më 1887, Pashko Vasa nga Shkodra
botoi në Londër një gramatike shqipe në gjuhën frënge.
Vërshimi i letërsisë kombëtare shqipe në vend sigurisht që inatosi qeverinë turke dhe kishën ortodokse greke.
Patriarku ortodoks grek lëshoi një mallkim mbi letërsinë shqipe dhe
kërcënoi me shkishërim të gjithë ata besimtarë që do të guxonin të
mësonin dhe lexonin në gjuhën shqipe.
Sulltani urdhëroi të gjitha postat doganore që të mos lejohej asnjë libër në gjuhën shqipe të futej në Shqipni.
Dy armiqtë historik kundra njëri-tjetrit, tani po bashkëpunonin me zell
për përndekjen dhe burgosjen e gjithkujt që kapej me libra të gjuhës
shqipe.
Në lëvizjen për gjuhën dhe shkollën shqipe, që u zhvillua në dhjetorin
e parë të shekullit 20, ndeshi në pengesa të vështira serjoze nga ana e
qeveritarëve turq ashtu edhe nga kleri reaksionar i dy besimeve.
Qeveritarët turq me dhunë dhe prifti e hoxha me propagandë demagogjike,
u përpoqën të përçanin popullin shqiptar dhe ta linin në errësirë.
Kështu kleri mysliman proturk në rrugë fetare, ndalonte besimtarët
mysliman të ndiqnin shkollat shqipe bashkë me të krishterët, me
pretekstin absurd se ‘’prishin besën’’. Nga ana tjetër priftër e
dhespotë grekë thonin se vetëm greqishtja është gjuha e perëndisë,
kurse shqipja është gjuhë ‘’shejtani’’ dhe, në këtë mënyrë përpiqeshin
të ndalonin përhapjen e gjuhës shqipe në shkolla, xhami, kisha e kudo.
Por kundër këtyre forcave armike të gjuhës shqipe dhe interesave
kombëtare, të turqëve dhe grekëve, u ngritën atdhetarët shqiptar. Ata u
vunë në krye të masave popullore dhe i dhanë hov lëvizjes për gjuhën
dhe shkollën shqipe.
Prijësit e Rilindjes Kombëtare e kishin kuptuar mirë se rruga drejtë
pavarsis shkonte drejt arsimit dhe shkollës shqipe. Hartimi i librave
dhe çelia e shkollës shqipe u bë problemi më i ngushëm. Qëllimi ishte
me zgjuar ndërgjegjien kombëtare dhe për të rritur vullnetin për të
luftuar për panvarsinë pastaj.
Vala antishqiptare ishte shtuar edhe më shumë rreth fqinjëve tanë mbas
formimit dhe programit të ‘’Lidhjes së Prizerenit’’. Lidhja kishte si
qëllim kryesor çeljen e shkollës shqipe, por me shkatarrimin e Lidhjes,
puna e pionierëve të parë të arsimit shqiptar u bë dhe më i vështirë.
Në Shkodër qytetarët mund të mësonin në shkollat e klerit katolik, të
cilat në sy të qeveritarëve turq, paraqiteshin si shkolla fetare.
Kështu shkollat fillore fetare katolike u bënë çerdhja e diturisë
arsimore shqipe, dhe Faik Konica pat mësuar në shkollën e jezuitëve të
Shkodrës.
Mësuesit shqiptar u bënë pararoja e nacionalizmit shqiptar, atëhere
qeveria turke morri frikë, dhe, pa u mbështetur në asnjë ligj, mori
masa të, rrepta duke presekutuar arsimtarët shqiptar.
Në Shqipnin e jugut përhapja e arsimit shqiptar kombëtar u pengua edhe
nga influenca shkataruese e propagandës greke. Pothuase të gjithë ata
që çelën shkolla shqipe në jug, ishin të fesë ortodokse. Qeveria greke
me anë të Patriakanës së Stambollit, ose ‘’Fanarit’’ kishin siguruar të
drejtën me çel shkolla për Kristianët. Për tu mësuar ortodoksëve të
Shqipëris vetëm gjuhën greke.
Qeveria greke, me anën të shoqatave arsimore të ndryshme, çeli me
qindra shkolla greke në Shqipërin Jugore, për të futur ndjenjën greke
në brezat e padjallëzuar shqiptar.
Shqiptarët e krishterë që nuk u përulën politikës së Greqis, u mallkuan dhe u luftuan me çdo mjet.
Mbas shumë botimesh fjaloresh, të cilët, shkollat myslimane kur bënin mësim në shqip i shkruanin me shkronja arabe.
Shkolla ortodokse greke përdornin në shqip shkronja greke. Dhe
atdhetarët klerik katolik dëshironin që gjuha shqipe të shkruhej me
shkronja latine.
Gjatë zhvillimit të letërsisë shqipe u hartuan disa alfabete të
ndryshme. Një nga më të fundit ishte ai i krijuar në Stanboll.
Megjithatë, mendimi i përgjithshëm ishte se shkronjat jolatine nuk
ishin aspak të pranueshme për prodhimin e letërsis shqipe dhe gjuhës
kombëtare shqipe. Për këtë arsye, shoqëria aktive dhe idealiste
‘’Bashkimi’’ në Manastir, thirri Kongresin e Parë të Përgjithshëm për
diskutimin e një alfabeti të njësuar. Një alfabet i njësuar do të ishte
fillimi i letërsisë mbarë shqiptare.
Më 14, nëntor të 1908, në Manastir u mblodh ‘’Kongresi i Manastirit’’ ose ‘’Kongresi i Alfabetit’’.
Në këtë Kongres ishin të pranishëm 150 delegatë, të ardhur nga të
gjitha anët e Shqipërisë, si dhe nga komunitetet shqiptare në Rumani,
Itali, Greqi, Turqi, Egjypt, Amerik etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh
Miht’ath Frashëri, i biri i Abdyl Frashërit. Mihtath Frashëri ishte në
atë kohë redaktor i dy revistave, që botoheshin në Selanik ‘’Liria’’
dhe ‘’Dituria’’. Sekretare e komosionit u zgjodh Parashqevi Qiriazi,
mësuese e shkollës së vashave në Korçë. Nënkryetar u zgjodh Grigori
Cilka, nga Korça si dhe 11 antarë të tjerë. Në atë Kongres merrnin
pjesë, shqiptar te fese myslimane, katolike, ortodoksë, protestant,
njerës të ditur, erdhën së bashku të bashkuar si vëllezër për një
qëllim të madh kombëtar.
