Librat e pare ne gjuhen shqipe

20 shtator 1685 botohet "Ceta e profeteve" e izmot Pjeter Bogdanit

(20.9.2007. RV) Duke shfletuar kalendarin historik, sot më 20 shtator përkujtojmë botimin e veprës së imzot Pjetër Bogdanit “Ceta e profetëve” më datën 20 shtator të vitit 1685 në qytetin e Padovës në Itali, si dhe u rishtyp në vitin 1691 dhe 1702 në Venedik. Kjo vepër e ipeshkvit shqiptar imzot Pjetër Bogdanit cilësohet si libri i parë i prozës origjinlae shqipe dhe mbetet një nga monumentet e gjuhës, kulturës dhe letrave shqipe. Vepra 'Ceta e profetëve' është vepër me përmbajtje teologjike. Kujtojmë se imzot Pjetër BOGDANI lindi më 1625 e ndërroi jetë më 1689. Konsiderohet si njëri ndër shkrimtarët më të shquar të letërsisë së vjetër shqiptare.Më tepër Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Pjetër Bogdani (rreth 1625 në Has - 1689 në Prishtinë) - prift, ipeshkëv, kryeipeshkëv, teolog dhe filozof shqiptar nga Hasi (Krahinë e lashtë), që shtrihet në Shqipëri dhe Kosovë.
Lindi në Gur të Hasit afër Prizrenit. Mësimet e para i bëri në Ciprovac, Bullagri. Në vitin 1674 ishte nxënës i kolegjit ilirik të Loretos, po këtë vit bën një kërkesë për studimin e medicinës dhe për lëshuarjen e Kolegjit. Më 1651 ushtron detyrën e meshtarit në Pult e në fshatrat e Prizrenit, në anët e vendlindjes[1]. Në vitin 1656 thirret në Romë për të vazhduar studimet e larta në Kolegjin e Propagandës. Aty i mëson gjuhët e Lindjes. Më 1658 kreu studimet e larta të teologjisë e filozofisë në Romë dhe mori titullin doktor. Menjëherë emërtohet ipeshkv i Shkodrës dhe administrator i Tivarit. 1663–1664: Njihet dhe i bën shërbime Kardinal Barbarigos, i cili në atë kohë gjendej në Romë. Më 1675 e shkruan librin Çeta e profetëve dhe ia paraqet Propagandës për botim. Rekomandimi i Propagandës ishte të përkthejë librin. Fillon përkthimin e librit. Në vitin 1677 emërtohet arqipeshkv i Shkupit në vend të të ungjit, Ndre Bogdanit. Lufta turko–austriake fillon më 1683. Në dhjetor të atij viti vdes Ndre Bogdani. Bogdani arratiset në male me ç'rast e humb librin e Gramatikës latinisht–shqip të punuar nga Ndreu. Strehohet në Ciprovac dhe në Dubrovnik. Në pjesën e parë të vitit 1685 shkon në Venedik e në Padovë. E merr me vete librin e përgatitur për botim. Libri Cuneus Prophetarum botohet në fund të vitit në Padovë te Barbarigo. Shkruan Relacionin e njohur nga Shkupi: Dello stato spirituale e temporale del regno di Albania e Servia. 1687–1688: Merret aktivisht me organizimin e rezistencës antiturke dhe u bën vizita të gjitha vendeve të arqipeshkvisë së vet. Në vitin 1689 depërton ushtria austriake. Në nëntor kjo ushtri arrin në Prishtinë. Bogdani të niset me ushtrinë për Prizren, ku i inkuadron edhe 6.000 shqiptarë dhe bashkë me ta arrin atje. Atje sëmuhet nga murtaja. Kthehet në Prishtinë për shërim te mjekët gjermanë, po më kot. Vdes në fillim të dhjetorit 1689 në Prishtinë ku edhe varroset. Siç njoftonte nipi i tij Gjon Bogdani, menjëherë pas thyerjes së ushtrisë austriake ato ditë, tatarët dhe turqit e nxjerrin nga varri trupin e tij.
Vepra e ipeshkvit Pjetër Bogdani "Çeta e profetëve" (Cuneus prophetarum) u botua më 1685 në Padovë, u rishtyp më 1691 dhe 1702 në Venedik me titull të ndryshëm. Libri “Cuneus Prophetarum”, apo sipas përkthimit të Justin Rrotës “Çeta e profetëve”, është një nga veprat më të rëndësishme të trashëgimisë sonë të vjetër letrare. Fakti që është e para vepër origjinale në gjuhën shqipe, në krahasim me veprat e autorëve paraardhës që ishin kryesisht përkthime, e bën tepër të rëndësishëm këtë libër. Karakteri origjinal i veprës duhet marrë në mënyrë relative për karakterin fetar që kishte, por duhet thënë që nuk është mbështetur në ndonjë autor të caktuar në formë përkthimi. Tematika e larmishme i shton rëndësinë veprës. Aty gjejmë që nga tematika fetare, historiografike, të shkencave të natyrës, por edhe letërsi artistike, poezi. Kjo larmishmëri temash çon edhe në larmishmëri stilesh, që është një tregues i shkallës së lartë të përpunimit të gjuhës për atë kohë. Dhe padyshim ky është një gur i rëndësishëm në themelin e gjuhës së sotshme shqipe.
Autori ka gjetur mundësi të shtjerë elemente të jetës shqiptare të kohës e të historisë së popullit tonë, si është rasti i qëndresës burrërore të kelmendasve kundër ekspeditës turke më 1639. Mendimet e njohuritë e Pjetër Bogdanit shpalosen më shkoqur në parathënien e librit dhe në relacionet e shumta, që hartoi pas vizitave në viset e ipeshkvive që drejtoi. Shkroi me dashuri të madhe për gjuhën shqipe, për Shqipërinë e për popullin shqiptar, shprehu dhembje për gjendjen e mjeruar e padijen në të cilat i kishte hedhur robëria bashkatdhetarët e tij dhe urrejtje të thellë për pushtuesin osman. Pjetër Bogdani kërkonte që t'i jepeshin popullit libra në gjuhën amtare, punoi për mëkëmbjen e zhvillimin e kulturës kombëtare dhe çlirimin e vendit.
Vepra ka në krye një seri kushtimesh e poezish shqip, latinisht, italisht, sllavisht, shkruar për nder të Pjetër Bogdani nga miq e të njohur të tij. Dy vjershat shqipe të L. Bogdanit e të L. Sumës dhe ato të vetë autorit të shpërndara në kapituj të ndryshëm të librit, me teknikën poetike përgjithësisht të sigurt janë tregues të lëvrimit të mbarë të vjershërimit shqip në këtë kohë.
Pjetër Bogdani krijoi me vetëdije të plotë për ta pasuruar e përpunuar gjuhën shqipe, gjurmoi dhe vuri në qarkullim fjalë e shprehje të vjetra të lëna në harresë, krijoi edhe fjalë të reja, duke bërë përpjekjet e para për krijimin e termave në ndonjë degë të shkencës. Ligjërimi i tij dallohet mjaft herë edhe për zhdërvjelltësi e ndërtime sintaksore të një arkitektonie të sigurt. Me veprat e Pjetër Bogdani letërsia dhe gjuha letrare shqipe shënuan hapa të rëndësishëm përpara.
Për veprën e Pjetër Bogdanit kanë shkruar studiues e shkritarë të njohur shqiptarë e të huaj si Gaetano Petrotta, Eqrem Çabej, Faik Konica, Filip Fishta, Alberto Straticò, Mario Roques, Justin Rrota, Matteo Sciambra, Injac Zamputi, Idriz Ajeti, Ibrahim Rugova, Sabri Hamiti etj.
Në vitin 1982, studiuesi e kritiku i njohur dr. Ibrahim Rugova botoi te Rililindja e Prishtinës librin Vepra e Bogdanit 1675–1685, që konsiderohet një nga studimet më të mira të veprës së Pjetër Bogdanit.
Për sa i përket alfabetit, në përgjithësi Bogdani ka përdorur alfabetin latin, por meqë shqipja ka disa tinguj që nuk gjenden në këtë alfabet, Bogdani ka përdorur disa shenja të veçanta. Këto shenja i kanë përdorur edhe autorë të tjerë paraardhës të tij. P.sh për grafikën e Y-së e ka marrë nga një shenjë e glagolitishtes, një shkrimi të vjetër sllav - boshnjak, ndërsa fonema të tjera të shqipes Bogdani i mori nga greqishtja.

Çeta e profetëve (Cuneus prophetarum)


Burim i të dhënave

^ Gjuha Shqipe - Për të huaj dhe shqiptarët jashtë atdheut nga Gjovalin Shkurtaj dhe Enver Hysa, botues Toena, Tiranë 2001 ISBN 99927-1-454-9

Ibrahim Rugova, Vepra e Bogdanit 1675-1685, Rilindja, Prishtinë, 1982

1685-Bogdani: Çeta e profetëve ( Cuneus Prophetarum )

Bogdani: Çeta e Profetëve {Cuneus Prophetarum}




Bogdani: CUNEUS PROPHETARUM
Part 1: Vetus Testamentum
Data entered by Michiel de Vaan, 2003, on the basis of the edition by Giuseppe Valentini and Martin Camaj, München 1977
(= Beiträge zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients, Band 24)




CONTENTS TE PRIMITE PERPARA


LETTERARIT........................................ ...................................
Scala I.
Si criioi otüne nierine ; Mcatit , e mengijet sè tijnaj............................................
I.I
Si ansctè Hüji ndè vetèhe............................................ .......................................
I.II Si anscte nder tre vete Gnia i vètèmi Hüj............................................... ...........
I.III Si e Ca e uene profetete te scene Tritatne.......................................... .............
I.IV Si e criioi otüne Chielne........................................... ......................................
I.V
Se i Criioi otüne eene.............................................. ......................................
I.VI.
Si e criioi otüne Adamne et Evene , te parete tane print'..............................
I.VII
Si feiüene Adami et Eva............................................... ..................................

Scala II.
Profetiite , e metaforat' e tüne per mbij t' ar unite Messisse CHRICTIT
Scelbuessit scecu it................................................ .................................................
II.I Chis do me ane Profetia.......................................... .......................................
II.II E dissa scembeltürave per mbij t' ar unite Messisse CHRICTIT scelbuessit scecu it................................................ .....................................
II.III
Se düü fiie re eie se Profetiise........................................ ................................
II.IV
Sciume duer vescteria e emenavet , vissevet , e popu it Hüiit ......................

Scala III.
Ieta e Profetevet me Profetiite tüne.............................................. .......................
III.I Ieta e Profetiite e Moise profetesse........................................ ..........................
III.II Ieta e Davidit Profete........................................... ...........................................
III.III Profetiit e Davidit profete........................................... ...................................
III.IV Ieta e Salomonit profete e profetiite tiinai............................................ .........
III.V Ieta e Iobit profete e Profetiite tiinai............................................ ...................
III.VI Ieta e Isaisse profete........................................... ...........................................
III.VII Ieta e profetiit' e Ieremisse profete........................................... ....................
III.VIII Ieta e profetiit' e Ezechielit profete........................................... ..................
III.IX Ieta e profetiit' e Danielit profete........................................... ........................
III.X Per mbij Profetete vogiele , e profetiite tiinai. Osea profete..........................
III.Xa Ieta e Ioelit profete........................................... .............................................
III.XI Ieta e profetiit' e Amos profete........................................... ...........................
III.XII Ieta e profetiit e Abdisse profete........................................... .......................
III.XIII Ieta e profetiit' e Ionesse profete........................................... ......................
III.XIV Ieta e profetiit' e Michesse profete........................................... ..................
III.XIVa Ieta e profetiit e Nahumit profete........................................... ..................
III.XV Ieta e profetiit e Abacuch profetesse........................................ ...................
III.XVI Ieta e profetiit' e Sofonisse profete........................................... ..................
III.XVII Ieta e profetiit' e Aggesse Profete........................................... ...................
III.XVIII Ieta e profetiit' e Zacharii profetesse........................................ ................
III.XIX Ieta e profetiit' e Malachis profete........................................... ...................

Scala IV................................................ .................................................. .............................
IV.I Ieta e iete Sibilavet , e kankete tüne.............................................. .................
IV.II Ieta e ndivenessete e Sibilese Cumea............................................. ................
IV.III Sibila Libica............................................ .................................................. ....
IV.IV Sibila Delfica........................................... .................................................. ...
IV.V Sibila Persica........................................... .................................................. .....
IV.VI Sibila Eritrea........................................... .................................................. ....
IV.VII Sibila Samia .................................................. ..............................................
V.VIII Sibila Cumana............................................ ................................................
IV.IX Sibila Elespontica....................................... ..................................................
IV.X Sibila Frigia............................................ .................................................. ......
IV.XI Sibila Tiburtina......................................... .................................................. ..
Ligerata I. Per mbi te giascte Ietete Sceculit.......................................... .............................
Ligierata II. E düita Jetè e Scecu it................................................ .........................
Ligierata III. E treta Jetè e Scecu it................................................ ........................
Ligierata IV. E caterta Jette e scecu it................................................ ....................
Ligierata V. E pensta jetè e scecu it................................................ .......................
Ligierata VI. E giascta Jetè e scecu it................................................ .....................

Download pjesa 1:
http://www.mdevaan.nl/research/Bogdani.part1.pdf

Bogdani: CUNEUS PROPHETARUM

Part 2: Novum Testamentum

Data entered by Michiel de Vaan, 2003, on the basis of the edition by Giuseppe Valentini and Martin Camaj, München 1977
(= Beiträge zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients, Band 24)

CONTENTS

Scala I .
Ieta e Iesu Chrisctit scelbues vertetit Messii............................................ ........................... I.I .
Ieta e sè Lumesè Virginè Mrii s' Amessè Tiinai............................................ ....................... I.II.
Tè lemitè e sè lumesse per here Virgine Mrii.............................................. ....................... I.III Ziharichi i engiellit se lumese Virgine Mrii.............................................. ......................... I.IV
te lemit e Iesu Chrisctit otit tine.............................................. ..................................... I.V.
Te re premit e otit tine Iesu Chrisct........................................... ...................................... I.VI.
Tè a eruemit e tre regignet.......................................... ................................................ I.VII. Si ù ndal Iesu Chriscti nde Ierusalemt , ender dottoret e te Tretenè dittè ù giet.............. I.VIII.
Tè paghe uemit e Iesu Chrisctit , gninesset , e tendimit se tiinai nde sckretetiit....................................... .................................................. .............. I.IX
Si Iesu Chriscti zgo apostuit e vet............................................... ...................................... Scala II E mreculiit e Iesu Chrisctit otit tine.............................................. ........................................... II.I
Si è k ei Iesu Chriscti Ujetè ndè vene Ndè Cana Gallillet......................................... ......... II.II
Ndiekene tetiera mreculii te Iesu Chrisctit......................................... ................................ II.III Predichimet e Iesu Chrisctit e mreculiit e tiinai............................................ .................... II.IV
Si Iesu Chriscti sciumoi bukete , e ngigni sciume miie gindie......................................... II.V.
Si Iesu Chriscti vu Pietere per gur te temelit chiscesse vet............................................... II.VI.
Si Iesu Chriscti si engia i lazzarine e si hini nde Ierusalemt'....................................... ... II.VII
Darca e Iesu Chrisctit me aposuite vet............................................... ............................. III. Pessimi e mortia e otit tine Iesu Chrisct........................................... ............................................... III.I.
Si Iesu Chriscti diersi giak nde kopescte e tra etiia e Iudesse.......................................... III.II.
Si e scpune Iesu Chriscne perpara Pilatit , e si ai e dergoi Herodit................................. III.III .
Si e vune Iesu Chriscne mbe crüit............................................. ..................................... III.IV . Si e hoine Iesu Chriscne crüchiet e ia ane se lumesse Virgine..................................... Scala IV.
Se ngiallunit e se ar unit se düiti , te Chrisctit scelbues.......................................... .............. IV.I.
Si u ngiaal Iesu Chriscti te tretene ditte............................................. ............................ IV.II.
Si hippi Iesu Chriscti mbe chielt dittene e scelbuemit........................................ ............. IV.III.
Te sdripunit' e spiirtit scenit' dittene e rsciavet.......................................... ..................... IV.IV.
Si ka me ar une Iesu Chriscti me giukuem sceculline dittet se giüchit.........................
Plechienia e sctepisse Bogdanagnet....................................... .................................................. ...............

download pjesa 2:
http://www.mdevaan.nl/research/Bogdani.part2.pdf

Fjalor latinisht Shqip (LATINO EPIROTICVM) nga Frang Bardhi, 1635


DICTIONARIVM LATINO EPIROTICVM

Una
Cum nonnullis usitatioribus loquendi formulis

Per
R. D. FRANCISCVM BLANCHVM (shenim: Frang Bardhi)
Epirotam Coll. de Propag. Fide Alumnum

Romae , Typis Sac.Congr.de Propag. Fide. 1635 SVPERIORVM PERMISSV.

[Data entered by Michiel de Vaan, May 2004]

Download: http://www.mdevaan.nl/research/Blanchus.pdf


I plote:

1592-Lekë Matrënga: Doktrina e Krishterë

E Mbsuame e Krështerë




Download: http://www.mdevaan.nl/research/Matranga.pdf

"Meshari" i Gjon Buzukut


Eqrem Çabej, në
"Meshari" i Gjon Buzukut (1555),
Instituti i historisë e i gjuhësisë,
Tiranë, 1968


"Ky më i pari monument i literaturës shqiptare që dihet gjer më sot, pat rënë në më se tre shekuj e gjysmë të harresës e që përshkuar nëpër peripeti të shumëllojshme, gjersa u zbulua perfundimisht e u bë prona e botës shkencore.
Peshkopi i Arbëreshvet të Siqelisë Imzot Pal Skiròi, gjurmues e studiues i teksteve të vjetra të shqipes (1866-1941), që në vitet e para të këtij shekulli iu vu gjurmimit të kësaj vepre në Biblioteken Vatikane. Kërkimevet që u bënë atje u detyrohet që më 1909 u gjet kjo mënëfund n'atë qendër studimesh."


Pasthënia e Mesharit


U Donih Gjoni, biri hi Bdek(1) Buzukut, tue u kujtuom(2) shumë herë se gluha jonëh nuk kish gjaa të endigluom(3) ensëh shkruomit shenjtë(4), ensëh dashunit(5) sëh botësë sanëh(6) desha dhe u fëdigunëh(7) për saa mujtah meh zdritunë pak mendetë e atyneh qi t'eh endiglonjinëh(8).
E u'maa duotëh enbaronj veprënë teme. Endëh vjetët MDLIV njëhzet dit endëh mara zuna enfiill e enbarova endeh vjetët MDLV, endëh kallënduor V dit(9). E seh për fat nëh keshë kun enbëh endonjë vend fëjyem(10) u duoh tuk të jetëh fajtëh, aih qi tëh jetë maa hi ditëshin seh u' atah fajh u lus tah tajtojnëh(11) endë e mirë.
Përseh nukë çuditem seh në paça fëjyem, këjo tueh klenëh maa e para vepër e fort e fështirëh për tëh vepëruom ëmbëh gluhët tanëh(12). Përseh ata qi shtamponjijnëh, kishinëh të madheh fëdigë e aqë nuk mund e qëllonjinë(13), se fajh të mos banjinë përseh përherë ëndajh tah nukë mundëh jeshëh u' tueh enbajtunëh njëh klishëh enbëh dyy anët mëh duhee mer shërbyem(14).
E tash enfalëh gjithëveh e lutëni Zotnë ende për mua.



*) Ky fragment është marrë nga pasthënia e veprës së Buzukut. Në dallim nga tri dokumentët e para të shkruara në gjuhën shqipe, që ishin fjalë, fjali e fragmente të shkëputura, vepra e Buzukut është libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe që njohim deri sot. Autori gjakovar, Gjon Kazazi, që e zbuloi i pari më 1740, kishte kopjuar një copë rituali e ia dërgoi në shenjë nderimi themeluesit të Seminarit Arbëresh të Palermos. Më vonë, peshkopi arbëresh i Sicilisë, Pal Skiroi (1866-1941), e rizbuloi më 1909 dhe nxori një fotokopje të të gjithë tekstit, bëri një studim për të, por nuk arriti ta botonte.
Një botim shkencor të plotë të veprës, të shoqëruar me një studim për gjuhën e Buzukut, e bëri gjuhëtari ynë i njohur Eqrem Çabej (1968).

1) Bdek - Benedekt
2) tue kujtuom - duke kujtuar, duke sjellë në mend
3) të endigluom - që dëgjohet (kuptohet)
4) ensëh shkruomit shenjtë - prej shkrimit të shenjtë, prej librave fetarë
5) ensëh dashunit - prej dashurisë
6) botësë sanëh - gjindjes, popullit tonë
7) me u fëdigunëh - mundur, lodhur
8) Në këta rreshta bie në sy jo vetëm qëllimi patriotik, por edhe
thjeshtësia e sinqeriteti me të cilët u drejtohet Buzuku lexuesve.
9) Duke u bazuar në këto data (autori shkruan me numra romakë), është pranuar nga të gjithë se vepra është botuar më 1555, megjithëse autori thotë "Tani unë dua ta përfundoj veprën time... e nisa me 20 mars 1554 dhe e mbarova me 5 janar 1555".
10) fëjyem - gabuar
11) tah trajtonjëh - ta ndreqë, ta rregullojë
Edhe një herë dukët thjeshtësia e autorit kur u kërkon ndjesë lexuesve për ndonjë gabim që mund të ketë shpëtuar, dhe u lutet që ku të jetë, ta ndreqin.
12) Nga ky pohim i autorit kuptohet se ai nuk njeh ndonjë vepër
tjetër të shkruar në gjuhën shqipe, prandaj është i ndrojtur
e nuk ka fort besim në punën e tij.
13) nuk mund e qëllonjinë - nuk mund ta qëllonin pa gabime, nuk
mund të mos e bënin pa gabime
14) Me këtë autori do të shfajsohet para lexuesit për gabimet që
mund të ketë vepra: se "ata qi shtamponjinë kishnë të madhe
fedigë" dhe ai s'mund t'u qëndronte gjithmonë pranë, sepse
mbante një "klishë" (kishë) dhe i duhej të shërbente në të dy
anët.

Fati i Gjon Buzukut

nga
Robert Elsie

I pari libër i vërtetë i shtypur në shqipe, ose të paktën i pari për të cilin
kemi dijeni, është një përkthim prej 188 faqesh i mesharit katolik, domethënë i
lutjeve dhe riteve të përcaktuara që prifti i lexon gjatë vitit në meshë, si edhe
shumë pjesë të marra nga librat e lutjeve katolike, psalmet dhe litanitë. Duke qenë
se të vetmes kopje të librit që disponojmë i mungon ballina dhe gjashtëmbëdhjetë
faqet e para, për fat të keq atij nuk i dimë as titullin e saktë dhe as vendin e
botimit. Në gjuhën shqipe njihet përgjithësisht si “Meshari”. Ajo që dimë është se
është shkruar në vitin 1555 nga një farë Gjon Buzuku, një klerik katolik nga
Shqipëria e Veriut.
Meshari origjinal i Gjon Buzukut përbëhej prej 110 fletësh ose 220 faqesh
teksti të shtypur, nga të cilat kanë mbetur 94 fletë ose 188 faqe. Duke qenë se
libri përmban tekste të njohura liturgjike dhe pjesë nga Dhiata e Vjetër dhe e Re,
ai nuk është shumë i vështirë për t’u interpretuar, me gjithë ortografinë e
ndërlikuar, gjuhën arkaike, gabimet e shumta të shtypit e mungesat e fjalëve. Të
188 faqet e tekstit përmbajnë 154 000 fjalë me një tërësi fjalori prej rreth 1500
leksemash, dhe janë një minierë ari e vërtetë për leksikografët dhe gjuhëtarët
historikë.
Shumë pak dihet për autorin e këtij meshari të vjetër shqiptar. Ajo fije
informacioni që kemi për Gjon Buzukun vjen nga pasthënia e Mesharit, që
Buzuku e ka shkruar me dorën e vet në gjuhën shqipe, i ndërgjegjshëm për
përmasat historike të ndërmarrjes së tij:
“U doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herrë se gluha jonë nukë kish gjā të
ëndigluom ën së shkruomit shenjëtë, ën së dashunit së botësë s’anë, desha me u fëdigunë, për
sā mujta me ditunë, me zhdritunë pak mendetë e atyne qi të ëndiglonjinë, për-se ata të mundë
mernë sā i naltë e i mujtunë e i për-mishëriershim anshtë Zot’ ynë atyne qi t’a duonë ëm
gjithë zemërë. U lus ënbas sodi mā shpesh të uni ëm klishë, për-se ju kini me gjegjunë
ordhëninë e t’inë Zot; e ate në ënbarofshi, Zot’ ynë të ketë mishërier ënbī jū, e ata qi u
monduonë dierje tash, mā mos u mondonjënë. E ju t’ini të zgjiedhunitë e t’inë Zot, e për-herrë Zot’ ynë kā me klenë me jū, ju tue ëndiekunë të dërejtënë e tue lanë të shtrenbënënë. E këta ju tue bām, Zot’ ynë ka(a) me shtuom ëndër jū, se të korëtë t’aj të ënglatetë dierje ën së vielash e të vielëtë dierje ën së ënbiellash. E u mā duo të ënbaronj vepërënë t’eme, t’inë Zot tue pëlqyem. Ëndë vietët M.D.L.IV. një-zet dit ëndë mars zuna ënfill, e ënbarova ëndë vietët një M.D.L.V., ëndë kallënduor V. dit. E se për fat në keshe kun ënbë ëndonjë vend fëjyem, u duo tuk të jetë fajtë, ai qi të jetë mā i ditëshim se u, ata faj e lus t’a trajtonjë ënde e mirë; për-se nukë çuditem se në paça fëjyem, këjo tue klenë mā e para vepërë e fort e fështirë për të vepëruom ënbë gluhët t’anë. Për-se ata qi shtanponjinë kishnë të madhe fëdigë, e aqë nukë mundë qëllonjinë se faj të mos banjinë, për-se për-herrë ëndaj ‘ta nukë mundë jeshe, u tue ënbajtunë një klishë, ënbë të dŷ anët më duhee me sherbyem. E tash u jam ënfalë gjithëve, e lutëni t’enë Zonë ende për muo.”
Thuhet përgjithësisht se Buzuku nuk ka jetuar brenda Shqipërisë, por diku në Adriatikun Verior, në Republikën e San Markos, ndoshta në vetë rajonin e Venedikut, ku ishin vendosur familje refugjatësh shqiptarë pas pushtimit turk të Shkodrës më 1479. Në
Venedik Buzuku duhet të ketë pasur më shumë mundësi të shkollohet dhe të përgatitet si prift, se sa në Shqipëri.
Duke u nisur nga tiparet e gegërishtes veriperëndimore të përdorur në tekst, familja e
Gjon Buzukut duhet të rridhte nga ndonjë prej fshatrave në bregun perëndimor të liqenit të
Shkodrës, diku rreth Shestanit, që tani gjendet në Mal të Zi. Në tekst dalin edhe elemente të dialekteve të tjera, që ndoshta do të vërtetonin hipotezën se Buzuku u lind dhe u rrit jashtë Shqipërisë, vetëm po qe se është përpjekur me qëllim të përdorë një gjuhë që kuptohej më gjerësisht se sa dialekti i tij amtar. Gjuha e Buzukut jo vetëm që nuk ka asnjë fije nga ai ndikim i fortë turk që shfaqet në shqipen e mëvonshme, por ajo përmban edhe shumë tipare çuditërisht arkaike, që nuk gjenden gjetkë në shkrimet në këtë gjuhë. Për shkak të sistemit të ndërlikuar të shkrimit që ka përdorur, deri më tani këto tipare janë hulumtuar vetëm pjesërisht.
Studiuesit përgjithësisht pajtohen me mendimin se ky libër i parë shqiptar u botua në Venedik, ndonëse nuk mund të përjashtohet edhe hipoteza e qendrave të tjera botuese në bregdetin dalmat apo në Itali. Në atë kohë në Shqipëri dhe përqark saj nuk ka pasur shtypshkronja katolike, të paktën nuk ka të dhëna për ndonjë të tillë, ndonëse në atë rajon Kisha Ortodokse kishte shtypur libra në gjuhën serbe, me alfabetin cirilik, në shtypshkronja të ndryshme të importuara nga Venediku: në Mal të Zi: Obod më 1483 dhe Cetinje më 1494, në Graçanicë të Kosovës, më 1539, madje edhe në Shkodër më 1563.
Meshari në shqip u botua në alfabetin latin me stilin gjysmëgotik të Italisë së Veriut, ku
përfshihen edhe pesë shkronja me prejardhje cirilike për tingujt që nuk i kanë latinishtja dhe italishtja. Pra Buzuku dhe/ose punëtorët e shtypshkronjës së tij duhet të kenë pasur kontakt me serbo-kroatishten, sidomos me sistemin e shkrimit bukvica që përdorej në Bosnjë. Lloji i shkronjave është i ngjashëm me atë që përdorej në Venedik më 1523 dhe 1537, ku ishin botuar mesharë në alfabetin cirilik për katolikët e Bosnjës. Në studimin e tij të teksteve të lashta shqiptare, dijetari francez Mario Rok (Mario Roques, 1875-1961) vëren se Buzuku kishte huajtur nga sllavët katolikë të Bosnjës, Dalmacisë dhe Serbisë jo vetëm shkronjat cirilike dhe tipografinë venedikase, por ndoshta edhe vetë idenë që t’u jepte bashkëvendësve një meshar në gjuhën e tyre. Roku, gjithashtu, vë në dukje paralelizmat në përmbajtje me një meshar boshnjak të botuar më 1512, dhe sidomos disa elemente françeskane që në mënyrë të tërthortë mund të na tregojnë diçka më shumë për autorin dhe veprën e tij.
Misteri i Mesharit të Buzukut ndërlikohet edhe më tej nga fakti që vetëm një kopje e
tij ka mbijetuar në shekuj. Ai u zbulua rastësisht në vitin 1743 në bibliotekën e kolegjit
Propaganda Fide, nga kleriku jezuit Gjon Nikollë Kazazi (1702-1752) nga Gjakova, kur ky po
vizitonte Romën në cilësinë e Kryepeshkopit të Shkupit. Ai e përshkroi zbulimin e tij si “një
meshar i vjetër shqip i bërë copë nga koha.” Kazazi bëri një kopje të pjesëve të tekstit që ia dërgoi Gjergj Guxetës (Giorgio Guzzetta, 1682-1756), themelues i seminarit shqiptar në
Palermo. Ka të dhëna se në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë, libri bënte pjesë në koleksionin mbresëlënës të Kardinalit Stefan Borxhia, i cili më vonë përfundoi në Bibliotekën e Vatikanit.
Pas shumë vitesh harrese, Mesharin e nxori përsëri në dritë Monsinjor Pal Skiroi (Paolo
Schirò, 1866-1941), një peshkop dhe dijetar arbëresh nga Sicilia, i cili e fotokopjoi tekstin në vitin 1909-1910 dhe përgatiti një transliterim dhe transkriptim të tij. Për fat të keq,
hulumtimet e gjera të Skiroit për Mesharin janë botuar vetëm pjesërisht. Në vitin 1929, u bënë edhe tri fotokopje të tjera nga studiuesi françeskan Justin Rrota (1889-1964), i cili botoi pjesë të Mesharit një vit më vonë në Shtypshkrojën Françeskane në Shkodër. Botimi i parë i plotë i tekstit u krye në vitin 1958 nga Namik Ressuli (1908-1985), botim që përfshin edhe një fotokopje dhe një transkriptim. Dhjetë vjet më vonë, gjuhëtari Eqrem Çabej (1908-1980) nxori në Tiranë një botim tjetër kritik në dy vëllime. Vëllimi i parë i Mesharit të Çabejt përmban një studim hyrës me një transliterim të të gjithë tekstit; vëllimi i dytë përmban një faksimile të origjinalit dhe një transkriptim fonetik që është mjaft i dobishëm, po të kemi parasysh ortografinë shpesh të parregullt të Buzukut.
Shumë vëzhgues kanë vrarë mendjen se pse është kaq i rrallë Meshari në shqipe i Gjon
Buzukut si dhe për mungesën e librave shqip në shekullin e gjashtëmbëdhjetë në përgjithësi.
Arsyeja gjendet në historinë e Kishës. Politikat e kishës katolike për botimet, sidomos për
botimet në gjuhët vendase, pësuan luhatje të mëdha gjatë viteve të Këshillit të Trentit (1545-1563) dhe më tej. Nën frymën e Reformës aq të nevojshme, Kisha fillimisht lejoi disa
përkthime të teksteve kishtare në gjuhët vendase, por shumë shpejt kjo politikë ndryshoi. Me riafirmimin e mësimeve tradicionale katolike të Kundër-Reformës, që shënoi fundin e
Rilindjes në Itali, dhe në atmosferën e përgjithshme të frikës dhe kërcënimit që sundonte gjatë Inkuizicionit, ajo shumë shpejt i futi të njëjtët libra në Indeks dhe i ndaloi.
Veçanërisht të rreptë ishin Indekset e viteve 1554-1555, pra pikërisht viti kur Buzuku
përfundoi Mesharin e tij, si dhe Indeksi i vitit 1559 nën papën Pali IV (r. 1555-1559).
“Versioni venedikas i indeksit të ri ndaloi opera omnia-t e rreth 290 autorëve, rreth katër herë më shumë se paraardhësi i vet, si dhe shumë tituj të tjerë të veçantë... Me tërheqjen e indeksit të viteve 1554-1555, Zyra e Shenjtë e Venedikut filloi të nxirrte dekrete të veçantë...
Pesëdhjetë e shtatë njerëz të librave u thirrën të paraqiteshin tek Zyra e Shenjtë më 22 gusht 1558, ku u njoftuan se ndalohej botimi i Biblës në gjuhët vendase... Indeksi i ri u shtyp dhe u shpërnda në Romë në janar të vitit 1559. Indeksi i Palit IV ndalonte opera omnia-t e rreth 550 autorëve, gati dyfishi i numrit të autorëve të përfshirë në indeksin e viteve 1554-1555, si edhe shumë tituj të tjerë... Indeksi i Palit IV futi në Itali një tipar të indekseve të mëparshme të Evropës Veriore; ai dënonte posaçërisht rreth gjashtëdhjetë variante të shtypura dhe të botuara të Biblës. Ai ndaloi gjithashtu edhe shtypjen dhe zotërimin e Biblave në çfarëdo gjuhe vendëse, përveç rasteve kur kjo bëhej me lejen e Inkuizicionit... Në Romën e Palit IV, ku edhe kardinalët e mbanin gojën mbyllur nga frika e Inkuizicionit, indeksi i ri krijoi paralizim e tmerrim dhe çoi në asgjësimin e një numri të madh librash” (P. F. Grendler: The Roman Inquisition and the Venetian Press, 1540-1605. Princeton 1977, f. 95, 115-117). Meshari i Gjon Buzukut, i shkruar në një gjuhë që nuk mund ta kuptonte askush në rrethet e larta kishtare, jo vetëm që mund të jetë konsideruar si një kërcënim heretik, por atij edhe i iku koha shumë shpejt mbasi u shkrua. Në vitin 1563, Këshilli i Trentit, në një prej dekreteve të tij të fundit, kërkoi rishikimin e dy prej manualeve më të rëndësishëm liturgjikë të përdorur nga kisha: përmbledhjen e lutjeve dhe psalmeve, dhe mesharin. Versionet e reformuara të këtyre manualeve dolën në vitin 1566, bashkë me një katekizëm të ri. “Secila vepër u paraqit me anë të një dekreti të Papatit, që shprehte lumturimin e madh për botimin e saj, tregonte se duhet të përdorej në të gjithë krishterimin katolik dhe ndaloi shumicën e versioneve më të vjetra” (Grendler: op. cit. f. 169).
Ndaj, edhe sikur Meshari i Buzukut, kundër të gjitha gjasave, t’i kishte shpëtuar
vëmendjes së Inkuizicionit, atij shumë shpejt do t’i kalonte koha dhe do të bëhej i
papërdorshëm. Shumë vepra liturgjike dhe fetare u ndaluan ose hoqën nga qarkullimi në
periudhën tridhjetëvjeçare në vijim, nga 1568 deri më 1598. Po të kemi parasysh ndikimin e
Këshillit të Trentit dhe të Inkuizicionit, që në kohën e shkrimit të Mesharit ishte në kulmin e
vet, është vërtet një mrekulli që ka mbijetuar qoftë edhe kjo kopje e vetme e Mesharit në
gjuhën shqipe. Për fatin e autorit nuk dihet.

[botuar në gazetën Shekulli, Tiranë, 14 qershor 2006, f. 18-19 / Published in the newspaper
Shekulli, Tirana, 14 June 2006, p. 18-19]